Niedokrwistość czyli anemia, to stan w którym obserwujemy w morfologii obniżenie takich parametrów jak hemoglobina, hematokryt czy erytrocyty. Hemoglobina jest głównym składnikiem czerwonych krwinek i odgrywa olbrzymią rolę w transporcie tlenu. 

Niedokrwistość megaloblastyczna, to z kolei niedobory witaminy B12 oraz folianów.

Niedobory żelaza o wiele częściej obserwujemy u kobiet niż u mężczyzn, co jest związane z utratą żelaza w trakcie miesiączek oraz tym, że mężczyźni mają w organizmie większą pulę zapasową żelaza niż kobiety. W ciągu dnia tracimy żelazo wraz z moczem, kałem, potem, naskórkiem, w sumie około 1 g. Straty żelaza podczas miesiączki to dodatkowy ubytek około 20 mg (0,3-1,7 mg /dobę).

Niedokrwistość może być spowodowana:

1. niedoborami składników takich jak żelazo, kwas foliowy, witamina B12
2. utratą krwi np. podczas obfitych miesiączek, krwawień z przewodu pokarmowego czy dróg moczowych
3. chorobami przewlekłymi
4. chorobami/schorzeniami w obrębie przewodu pokarmowego np. celiakia, SIBO, po resekcji jelit
5. hemolizą
6. hipoplazją czy aplazją szpiku
7. przebytymi zabiegami operacyjnymi

Zalecane spożycie żelaza dla kobiet do 50. roku życia to 18 mg dziennie. 

Niedokrwistość megaloblastyczna związana może być z:

1. chorobami przewodu pokarmowego
2. nieprawidłowo prowadzonymi dietami wegetariańskimi i wegańskimi
3. stosowaniem leków np. antykoncepcyjnych, przeciwzapalnych, IPP, metforminy
4. paleniem tytoniu
5. nadużywaniem alkoholu

Co ciekawe, wchłanianie jelitowe żelaza jest przez organizm regulowane. Zmniejszenie jego puli w organizmie powoduje zwiększenie jego wchłaniania w jelitach. Kiedy żelaza jest z kolei zbyt dużo, to wątroba wydziela hepcydynę, co zmniejsza wychwyt żelaza w jelitach.

Co to jest anemia

Konsekwencją niedoboru żelaza jest anemia, ale o anemii mówi się również w innych przypadkach tj. niedoboru witaminy B12 i kwasu foliowego. Ta trójka to składniki niezbędne do produkcji krwinek czerwonych, hemoglobiny wiążącej i transportującej tlen do każdej komórki ciała.

Objawami niedoboru żelaza mogą być:

• przewlekłe zmęczenie
• zaburzenia hormonalne – u kobiet nie występuje przedowulacyjny wzrost stężenia LH i estradiolu, wzrasta stężenie prolaktyny; 
• bladość skóry, zasinienie;
• łamliwość i wklęsłość paznokci;
• wypadanie włosów, wczesne siwienie; 
• ogólne osłabienie;
• zła tolerancja wysiłku;
• niedotlenienie;
• kołatanie serca, duszności;drżenie mięśni
• utrata apetytu;
• bóle i zawroty głowy;
• zaburzenia snu;
• zaburzenia odporności i zwiększenie podatności na choroby;
• zmiany w dnie oka;
• zaburzenia ze strony ośrodkowego układu nerwowego;
• oporność na insulinę;
• zaburzenia elektrolitowe.

Kobiety bardzo często sygnalizują wypadanie włosów jako objaw niedoboru ferrytyny. Tutaj obserwuje się zatrzymanie tego procesu w momencie, gdy poziom ferrytyny wzrośnie we krwi do 70 mcg/l.

Bardzo istotne jest to, że niedobór żelaza skutkuje niewłaściwą pracą tarczycy, która zmniejsza produkcję hormonów oszczędzając energię. Z drugiej strony suplementacja żelaza może zmniejszać przyswajanie leków na tarczycę. Należy pamiętać, że pomiędzy przyjmowaniem hormonów tarczycowych a suplementami z żelazem powinna zostać zachowana przerwa co najmniej 4 godzin.

Badania

• morfologia;
• ferrytyna;
• TIBC (całkowita zdolność wiązania żelaza);
• transferryna;
• wysycenie transferryny (Tfs).

Badanie samego żelaza nie jest specyficznym markerem niedoborów, gdyż ulega częstym wahaniom.

Diagnostyka w kierunku niedoboru żelaza obejmuje wykonanie takich badań, jak:
morfologia (zwłaszcza hemoglobina, MCV, MCH, MCHC)

Ferrytyna

Ferrytyna jest białkiem magazynującym żelazo wewnątrz komórek i oznaczenie jej poziomu informuje o stanie zapasów żelaza w organizmie. Równocześnie jest też białkiem fazy ostrej, czyli markerem stanu zapalnego. Bezwzględny niedobór żelaza występuje przy stężeniu ferrytyny poniżej 30 mg/l. 

Niedokrwistość w ciąży

Anemia w czasie ciąży prowadzić może do niedotlenienia, co zwiększa ryzyko wad rozwojowych płodu, przedwczesnego porodu czy poronienia. 

Żelazo w diecie wegetariańskiej

W diecie wegetariańskiej spożywane jest żelazo niehemowe, które jest mniej biodostępne niż żelazo hemowe pochodzenia zwierzęcego. Biodostępność żelaza hemowego (Fe2+) wynosi 20-30%, a niehemowego (Fe3+) 5-10%, więc można przyjąć, że żelaza pochodzenia roślinnego powinniśmy przyjmować 1,8 razy więcej niż tego pochodzenia zwierzęcego. Innymi słowy, spożycie żelaza u wegetarian powinno być wyższe o 80%. 

Żelazo niehemowe jest redukowane do postaci hemowej dzięki kwaśnej treści żołądka i wchłania się głównie w dwunastnicy. 

Do przyswajania żelaza jest ci zatem niezbędny sprawnie funkcjonujący żołądek (kwas solny) oraz jelito cienkie (kosmki jelitowe).

Tłumaczy to dlaczego min. u pacjentów cierpiących na zespół dolegliwości żołądkowo-jelitowych SIBO czy pacjentów z celiakią bardzo często odnotowujemy ogromne niedobory żelaza (ale nie tylko). 

Pokarmowe żródła żelaza

Najwięcej żelaza znajdziemy w produktach pochodzenia zwierzęcego (hemowe), takich jak:

• Czerwone mięso 
• Wątroba (9,4-18,7 mg/100 g)
• Jaja (2,2 mg/100 g)

Wśród roślin źródłami żelaza niehemowego wartymi uwagi są:

• tofu
• fasola biała, soczewica, ciecierzyca, groch
• pokrzywa
• natka pietruszki
• brukselka
• brokuł
• pestki dyni i sezamu, mak, siemię lniane, pestki słonecznika
• kakao
• komosa ryżowa, kasza jęczmienna, kasza gryczana, kasza jaglana
• szpinak, jarmuż, sałaty
• orzechy
• burak

Źródłami folianów będą:

• szpinak, jarmuż, pietruszka
• fasola, groch
• szparagi
• migdały
• ryż brązowy
• awokado
• jaja

Źródłami witaminy B12:

• mięsa
• jaja
• sery
• ryby

U wegan konieczna jest suplementacja witaminy B12.

Wchłanianie

Wchłanianie odbywa się w górnym odcinku jelita cienkiego, przy udziale kwasu solnego i w obecności witaminy C. Tłumaczy to dlaczego pacjenci z takimi schorzeniami jak SIBO czy z celiakią mają problemy z anemią. Przyjmowanie leków zobojętniających kwas żołądkowy (IPP) może powodować zmniejszanie wchłaniania żelaza niehemowego.

Niezbędna do przyswajania żelaza jest obecność w pożywieniu aminokwasu lizyny oraz jak wspomniałam wyżej, witaminy C. Zalecane są zatem w diecie owoce i warzywa bogate w witaminę C, takie jak papryka, porzeczki, pomarańcze, brokuły, czosnek i cebula, a także  ocet jabłkowy, kurkuma oraz ewentualna suplementacja witaminą C. Obecność witaminy C może zwiększać przyswajalność 2-4 krotnie.

Ograniczać wchłanianie żelaza mogą takie związki, jak kwas fitynowy, szczawiany, taniny, fosforny, błonnik czy suplementy diety, np. wapń czy cynk. Kwas fitynowy znajduje się w zewnętrznej warstwie ziarniaków, czyli zbóż, orzechów, pestek czy nasion. 

Kwas ten zawierają m.in. sezam, ryż, amarantus, fasola, kasza gryczana, płatki owsiane, chleby pełnoziarniste. Ma on zdolność wiązania się z żelazem, magnezem, cynkiem czy wapniem. Nie jest problematyczny dla osób zdrowych, gdyż wiąże metale ciężkie, obniża poziom poposiłkowej glikemii, ogranicza tworzenie kamieni nerkowych oraz jest antyoksydantem, ale działa niekorzystnie na osoby z niedokrwistością – działanie to dotyczy w dużej mierze cynku, a także żelaza niehemowego, gdyż zmniejsza ich absorpcję. Kwas fitynowy jest rozpuszczalny w środowisku kwaśnym i jego zawartość można zmniejszyć, stosując techniki obróbki kulinarnej, takie jak kiełkowanie, moczenie, gotowanie, fermentowanie, a także przez dodatek produktów kwaśnych. 

Negatywnie na wchłanianie żelaza mogą również wpływać spożywane napoje, takie jak kawa, kakao, czarna herbata, napary ziołowe z mięty czy rumianku. Warto zachować odstęp pomiędzy spożywaniem tych napojów a posiłkami 

Suplementacjaw anemii

Warto podkreślić, że suplementacja żelazem nie jest obojętna dla organizmu, dlatego lepiej skoncentrować się na prawidłowym prowadzeniu diety i zapewnieniu podaży żelaza z pokarmu. Większość kobiet ciężarnych i karmiących przekracza rekomendowaną podaż żelaza, co może być toksyczne w skutkach. Suplementacja żelazem może się również przyczyniać do niepożądanych reakcji ze stronu układu pokarmowego, takich jak zaburzenia mikrobiomu, degradacja bariery śluzówkowej czy zaparcia. 

Probiotyki w anemii

Według metaanalizy z 2019 roku w przypadku suplementacji preparatami żelaza, jeśli taka jest konieczna, korzystne może się okazać jednoczesne przyjmowanie preparatów probiotycznych zawierających szczep Lactobacillus plantarum 299 V. 

Lactobacillus plantarum 299 V korzystnie wpływa na zwiększenie wchłaniania żelaza w jelicie przy czym jednocześnie zmniejsza zapotrzebowanie na suplementację oraz zmniejsza działania niepożądane związane z samą suplementacją żelazem. Żelazo przyjmowane w suplementach diety wchłania się tylko w niewielkiej części tj. 2-5%, a około 95% pozostaje w przewodzie pokarmowym, co często skutkuje działaniami niepożądanymi takimi jak bóle brzucha, zaparcia oraz zaburza mikrobiom jelitowy i może inicjować stan zapalny. Żelazo suplementujemy zatem w sytuacjach dużego niedoboru.

W związku z negatywnym działaniem na układ pokarmowy warto rozważyć równoczesne przyjmowanie preparatów probiotycznych, które złagodzą niepożądane skutki oraz wspierać będą wchłanianie.

W badaniach klinicznych wykazano, że suplementacja Lactobacillus plantarum 299 V zwiększa wchłanianie żelaza niehemowego z posiłku bogatego w produkty roślinne (zwiększenie wchłaniania do 40%). Wykazano również, że równoczesna suplementacja tym szczepem zwiększa wchłanianie żelaza u młodych kobiet miesiączkujących czy u kobiet w wieku rozrodczym.

Reasumując warto wspomagać suplementację żelaza równocześnie zażywając Lactobacillus plantarum 299 V, gdyż szczep ten pomaga absorbować żelazo, ale równocześnie zmniejszyć ewentualne dawkowanie suplementacji żelazem oraz zminimalizować skutki uboczne suplementacji Fe.

Na polskim rynku ten szczep znajdziemy w produkcie jakim jest Sanprobi IBS.

*Powyższy tekst powstał dzięki współpracy z marką Sanprobi.

Dietetyk kliniczny, Hanna Szpunar-Radkowska